Wat doet Informatie

Informatie heeft mij mijn leven lang geïntrigeerd. De kernvraag is in de loop van de tijd verschoven van "wat is informatie?" naar "wat doet informatie?". De verschuiving in de vraagstelling is begonnen doordat ik meer aandacht kreeg voor het pragmatisch aspect van informatie, en werd later fundamenteel door de overtuiging dat informatie uitsluitend betekenis heeft in relatie tot gedrag. Informatie gaat over (1) interpretatie van (2) "iets" in (3) een gegeven context en heeft een effect (4). Informatie verandert iets in de toestand binnen onszelf, binnen het IT systeem, of in de wereld om ons heen. Omgekeerd: zonder verandering geen interpretatie, geen context, en dus ook geen informatie. Het "iets" wat geïnterpreteerd wordt in de omschrijving van informatie functioneert als een teken, in het interpretatieproces wordt dat "iets" gezien als ... (vul maar in: een eigenschap, een verwijzing, een symbool, ...). Informatie is dus heel nauw verbonden met semiotiek, de wetenschap die tekengebruik bestudeert. Informatie kan immers niet los worden gezien van het gebruik maken van teken en tekensystemen.

Later ben ik onderscheid gaan maken tussen sociale en formele tekensystemen, die qua omgang met informatie wezenlijk verschillen. Onze natuurlijke taal is een sociaal tekensysteem, een IT systeem is een formeel tekensysteem. In een sociaal tekensysteem wordt de betekenis (de "interpretatieruimte") van de tekens bepaald in het gebruik tegen een gemeenschappelijke achtergrond. Taalverwerving begint heel vroeg bij peuters, maar is ook van toepassing van een vreemde taal of bij verhuizing naar een nieuwe werkkring. Natuurlijke taal is niet statisch, het ontwikkelt zich in het gebruik. Wanneer de omstandigheden veranderen, kan de taal meebewegen. Soms verandert de betekenis van een woord ('computer' was een menselijke functie op kantoor, nu is het een machine). Soms krijgen bepaalde aanduidingen een extra lading door het spraakmakend (!) gebruik door een politicus of cabaretier. In Nederland betekent de aanduiding "daar heb ik geen actieve herinnering aan" sinds enige jaren "dat herinner ik mij natuurlijk wel, maar ik kies ervoor om te doen alsof ik dat vergeten ben". Dit werd teweeggebracht door toenmalig premier Rutte die de aanduiding gebruikte om iets te verhullen zonder rechtstreeks te liegen. Mensen kunnen aan hun taal extra betekenis meegeven door context toe te voegen, soms ook door een lichte stembuiging. Mensen kunnen in hun taal ook veel gradaties aanbrengen, zoals "ik ben daar vrij zeker van" of "ga er voorlopig maar van uit, vanmiddag hoop ik meer te weten". Zulke gradaties kunnen belangrijk zijn in bedrijfsprocessen. Een voorbeeld is de voorbereiding van een onzekere levering, zodanig dat de levering snel kan gebeuren als het wel doorgaat, maar dat de kosten nihil of beperkt zijn als het niet gebeurt. Gradatie is ook informatie!

Formele tekensystemen worden bepaald door de opsomming van de basiselementen en de specificatie van afleidingsregels. Formele tekensystemen kennen alleen structuur en (afleidings)regels, het Pascal User Manual and Report van Jensen en Wirth geeft een goed voorbeeld. Bij een concreet IT systeem is geeft een trigger (klok, input) een verandering van de uitgangstoestand (de verzameling van variabelen en hun waarden naar een nieuwe toestand en/of output door toepassing van de vooraf vastgelegde formele regels. Het formele tekensysteem kent geen context, geen betekenis, geen bedoeling. Vandaar ook mijn aanduidingen van een IT systeem als een 'logische machine' of ook, als waarschuwing voor de gebruiker, als 'perfecte bureaucraat'. De ontwikkelaars van een IT systeem kennen natuurlijk wel context en bedoeling. Die worden enerzijds vertaald in de structuur en de regels voor de logische machine, en anderzijds in suggestieve namen van variabelen en van teksten op de schermen.  Het laatste is uitsluitend bestemd voor menselijke consumptie (leesbare code voor de programmeur, begrijpelijkheid voor de gebruiker achter het scherm) maar volledig irrelevant voor de werking van de logische machine. Het onvoldoende onderkennen van het verschil tussen werkelijkheid (het formele systeem) en suggestie (het sociale tekensysteem waarmee het formele systeem zich toont aan programmeur en gebruiker) is één van de heel grote valkuilen van IT projecten.